Σε πολλά μέρη του κόσμου, η γεωργία αλλά και ο σύγχρονος τρόπος ζωής άλλαξαν την διαμόρφωση των τοπίων γύρω από τις πόλεις αλλά και σε ολόκληρη την ύπαιθρο.
Λαμβάνοντας μία αεροφωτογραφία πάνω από τις περισσότερες δυτικές Ευρωπαϊκές χώρες, θα παρατηρήσει κανείς ότι στα τοπία κυριαρχούν αχανείς εκτάσεις, με την καλλιεργήσιμη γη αφιερωμένη στην ανάπτυξη των καλλιεργειών και πολύ λίγο χώρο σε λιβάδια ή φυτοφράκτες.
Σε όσα σημεία ένα περιποιημένο γκαζόν έχει αντικαταστήσει όχι ιδιαίτερα διαμορφωμένους κήπους, οι μέλισσες και οι άλλοι επικονιαστές βρίσκουν λιγότερα λουλούδια για να τραφούν και περιορισμένους φυσικούς χώρους ως καταφύγια.
Αγροτοπίο στην Αγγλία (Herefordshire)
Του Σταμάτη Σεκλιζιώτη*
Ένα σημαντικό κομμάτι της Αγροδασοπονίας όπου συναντώνται οι Γεωπονικές & Δασολογικές Επιστήμες και η Αρχιτεκτονική του Τοπίου ως κλάδοι Μελέτης και υλοποίησης… και στο οποίο δεν έχουμε ρίξει τα απαραίτητο βάρος, είναι η “βιοποικιλότητα” που θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε. Θα μπορούσαμε κυριολεκτικά να “εμβολιάσουμε” τα αγροτοπία μας με τις αποκλειστικά αγροτικές χρήσεις γης της χώρας, από τις εντατικές μέχρι και τις πιο εκτατικές καλλιέργειες.
Μία από τις κοινές πρακτικές που εφαρμόζουν οι χώρες της Ευρώπης αλλά και πλέον στις ΗΠΑ, παρά την μαζική εκχέρσωση εκατομμυρίων στρεμμάτων για λογαριασμό της παραγωγής τροφίμων και βιοκαυσίμων, είναι η ανάπτυξη “φυτοφραχτών” με θαμνώδεις και δενδρώδεις γραμμικές διαχωριστικές φυτεύσεις, στα όρια των εκμεταλλεύσεων, στην περίμετρο χρήσεων γης, εκατέρωθεν αγροτικών και επαρχιακών δρόμων, ακόμα και μεταξύ διαφορετικών καλλιεργειών ως προς την χρήση γης της ίδιας ιδιοκτησίας ή γεωργικής εκμετάλλευσης. Στην Ευρώπη το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Βρετανική παράδοση φυτοφραχτών, γνωστοί και ως Hedgerows, με πολλούς από αυτούς να διατηρούνται και να ανανεώνονται μέχρι και σήμερα από το 1700.
Αεροφωτοφραφία, αγροτοπίου με δίκτυο φυτοφραχτών, Αγγλία.
Αυτά που ακολουθούν στη συνέχεια, πιθανώς πολλοί να τα εκλάβουν ως “πολυτέλεια” για την Ελληνική Ύπαιθρο, όταν η ύπαιθρος και γενικά ο Πρωτογενής Τομέας στη χώρα μας, αντιμετωπίζουν μεγάλα προβλήματα μετά την δεκαετή οικονομική κρίση και την πανδημία, αλλά και το γεγονός ότι η πολύπαθη Ελληνική Γεωργία βγαίνει από την πανδημία με τα ίδια και ακόμη περισσότερα προβλήματα σε σχέση με αυτά (τα χρονίζοντα) που είχε πριν τις κρίσεις και το χειρότερο όλων, χωρίς απολύτως καμία ένδειξη ότι η κατάσταση θα αλλάξει χάριν ενός σοβαρού Εθνικού Σχεδίου μεταρρύθμισης και ανάπτυξης του αγροτικού τομέα, το οποίο δεν συντάχθηκε ποτέ και άρα μέχρι σήμερα δεν υπάρχει, μια που κλείνουμε ακριβώς 40 χρόνια από την πλήρη ένταξη της χώρας στην ΕΕ (1981).
Ποια όμως θα μπορούσαν να είναι τα οφέλη από μια μαζική φύτευση φυτοφραχτών στην Ελληνική Ύπαιθρο;
1. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
Κατά μήκος των ορίων αγρών είναι
δυνατή η δημιουργία γραμμικών “κήπων” από εποχιακά ενδημικά της κάθε
περιοχής με ποικίλα χρώματα, υφές και σχήματα, όπου ο εποικισμός μιας
στενής “εδαφικής διαχωριστικής λωρίδας” περιθωρίου (που ήδη υπάρχει
αφύτευτη) θα είναι ελεύθερος, περιορισμένα έως καθόλου ελεγχόμενος, αλλά
και θα μπορεί να εμπλουτίζεται με κατάλληλες φυτεύσεις ανθοφορίας,
καρποφορίας και προσέλκυσης άγριας ζωής (πτηνά, μικρά θηλαστικά, ωφέλιμα
έντομα, ερπετά, κλπ).
2. ΑΙΣΘΗΣΗ του ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΥ (ξέφωτου ή enclosure)
Φυτεύοντας
την περίμετρο των εκμεταλλεύσεων δημιουργείται η αίσθηση της
ιδιοτικότητας του χώρου, της ασφάλειας από καταπατήσεις, του ευρύχωρου
ξέφωτου όπου η έκταση της γης ορίζεται πλέον ξεκάθαρα στο πεδίο με ορατά
& ευδιάκριτα φυσικά όρια βλάστησης (σύνορα), χαραγμένα με φυτεύσεις
μόνιμες και εποχικά εναλλασσόμενες (ανθοφορία, χρώματα φυλλωσιάς,
καρποφορία, χειμωνιάτικες σιλουέτες, ήχοι, κλπ).
3. ΦΡΟΥΤΑ & ΚΑΡΠΟΙ του ΔΑΣΟΥΣ (Forest food)
Οι
φυτοφράχτες μπορούν να προσφέρουν τροφή στην αγροτική οικογένεια και
όχι μόνο, με προεκτάσεις βελτίωσης μάλιστα του αγροτικού τους
εισοδήματος. Για τις κατάλληλες φυτεύσεις οι οποίες σαφώς και αποτελούν
“περιβαλλοντικού χαρακτήρα ενέργειες” απαιτούνται η θέληση, κάποια
σοβαρά κίνητρα από την πολιτεία, τεχνική στήριξη και οδηγίες από την
επιστημονική κοινότητα και δεν χρειάζονται τίποτε πολύπλοκες διαδικασίες
, γραφειοκρατίες ή αδειοδοτήσεις. Στην Βρετανία και την Ιρλανδία όπου
υπάρχει μακροχρόνια παράδοση στην πρακτική των φυτοφρακτών, για τις
φυτεύσεις εκείνες που προσφέρουν εδώδιμα προϊόντα, έχουν αλλάξει και την
ονομασία αποκαλώντας τους fedges αντί hedges (από το food & hedge).
Είναι ευρύτατο το φάσμα των βοτανικών καρποφόρων ειδών που άνετα θα διεκδικούσαν μια θέση στο δίκτυο των φυτοφραχτών. Εκτός από τα κλασσικά δασικά καρποφόρα και κοινά οπωροφόρα (φυλλοβόλα και αείφυλλα) έχουμε και μια σειρά από “Φρούτα του Δάσους” σε δενδρώδη, θαμνοδενδρώδη και θαμνώδη ανάπτυξη και για τα οποία έχουμε μιλήσει συχνά και πρόσφατα και τα οποία θα μπορούσαν να παίξουν σπουδαίο ρόλο στην δημιουργία ενός “χρήσιμου” αισθητικά, διατροφικά και περιβαλλοντικά, αγροτοπίου στη χώρα μας… Βλ. επίσης (σχετικά άρθρα του υπογράφοντος):
4. ΑΠΟΜΙΜΗΣΗ της άκρης του δάσους (edge of wood)
Ένας
αναπτυγμένος φράκτης μιμείται το παραγωγικό οικοσύστημα και την
ποικιλομορφία που βρίσκεται συνήθως στην άκρη ενός δάσους, το οποίο
θεωρείται ως το πιο παραγωγικό τοπίο για βρώσιμα είδη και γενικά για την
ανάπτυξη μιας πλούσιας και ωφέλιμης βιοποικιλότητας χλωρίδας αλλά και
πανίδας, δηλαδή έναν “οικότοπο”. Στην άκρη μιας δασικής έκτασης,
συστάδας ή αναπτυγμένου & πυκνού φυτοφράχτη, απαντάται ποικιλία
διαστρωμάτωσης βλάστησης που εκμεταλλεύονται τη σύγκλιση των πεδινών
λιβαδικών και των δασικών ή ημιδασικών οικοσυστημάτων. Εννοείται ότι
κατά μήκος των γραμμικών αυτών λωρίδων φύτευσης, η αραιή φύτευση μεγάλων
μοναχικών δένδρων αλλά και πυκνών γραμμικών συστάδων θάμνων και δένδρων
προσφέρουν πολλά πλεονεκτήματα (αισθητικής, δρόσου, σκιάς, φωλεασμού,
οργανικής λίπανσης του εδάφους, αντιδιάβρωσης, κατακράτησης υγρασίας,
ανακοπής ανέμων και χιονοθύελλας, αντιρύπανσης σε χημικά και σκόνες,
τοπόσημων ως σημείων προσανατολισμού και αναφοράς, κλπ).
5. ΗΧΟΡΥΠΑΝΣΗ
Οι Φυτοφράχτες στην ύπαιθρο,
περιαστικά αλλά και στις πόλεις σε πλήρη ελεύθερη ανάπτυξη καθ΄ ύψος και
σε πυκνότητα, εκτός από ανεμοφράχτες, αποτελούν το καλύτερο μονωτικό
απέναντι σε θορύβους αυτοκίνητων, αεροδρομίων, βιομηχανικών
δραστηριοτήτων και εγκαταστάσεων, κλπ.
6. ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΑΓΡΙΑΣ ΖΩΗΣ
Οι φυτοφράχτες είναι οι
γραμμικές “κονσέρβες της φύσης”, παρέχοντας φωλιά, ζωοτροφή και
καταφύγιο για θηλαστικά, πουλιά, έντομα, ερπετά και αμφίβια τα οποία
λόγω των φυτοφραχτών κινούνται και επικοινωνούν με μακρινές περιοχές,
χρησιμοποιώντας τις φυτεύσεις ως “διαδρόμους επικοινωνίας”.
Στην πραγματικότητα, μπορούν να αποκαταστήσουν τους βιότοπους που συχνά λείπουν από περιαστικές και αγροτικές περιοχές, όπου η γη έχει εκχερσωθεί από τα περισσότερα δένδρα, θάμνους και στραγγίστηκαν τα φυσικά επιφανειακά νερά.
Οι φυτοφράχτες μιμούνται τον βιότοπο και μπορούν να σχεδιαστούν για την αισθητική του τοπίου αλλά και με τρόπο που θα εξυπηρετούν όλα τα παραπάνω ωφελήματα στο περιβάλλον και στην αγροτική παραγωγή. Σε πολλές χώρες όταν δημιουργείται ένας φυτοφράχτης, φυτεύονται φυτά που προσελκύουν πουλιά, προστίθενται σπίτια πουλιών, ταΐστρες πουλιών ακόμη και “λουτρά” πουλιών για να αρχίσει ο φυτοφράχτης να γίνεται πιο φιλόξενος και οικολογικά χρήσιμος προσελκύοντας νέους “κατοίκους”….
7. ΕΝΤΟΜΟΠΑΝΙΔΑ
Οι φυτοφράχτες μπορούν να
υποστηρίξουν μεγάλη βιοποικιλότητα εντόμων. Λόγω των φυτοφραχτών
παρατηρείται μεγάλος αριθμός από ωφέλιμα έντομα (εχθροί βλαβερών
παρασίτων) να περιπολούν στα κτήματα αλλά και περισσότεροι επικονιαστές
να επισκέπτονται τις καλλιέργειες.
Αυτό συμβαίνει επειδή οι μεικτοί φυτοφράχτες αποτελούνται από δέντρα, θάμνους και φυτικές εδαφοκαλύψεις με εποχιακά βότανα και αγριολούλουδα (αυτοφυή), τα οποία σε διαφορετικούς χρόνους παρέχουν ποικιλία επιλογών για γύρη, νέκταρ, φαγητό και καταφύγιο.
Περισσότερα απορρίμματα φύλλων εμπλουτίζουν το έδαφος και τον βιότοπο με σημαντικά έντομα, ενώ η παρουσία περισσότερων εντόμων αυξάνουν τους πληθυσμούς πουλιών και νυχτερίδων. Πολλά πετούμενα, πτηνά, πεταλούδες και άλλα προσελκύονται από τους φυτοφράχτες για προστασία.
Εάν η αύξηση της βιοποικιλότητας είναι σημαντική για την αγροτική παραγωγή, για τους περιβαλλοντολόγους και τους φυσιολάτρες, ένας φυτοφράχτης εκτοξεύει τις προσδοκίες τους ακόμη ψηλότερα.
8. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΟΦΕΛΟΣ & για ΠΑΡΑΓΩΓΟΥΣ ΦΥΤΩΡΙΟΥΧΟΥΣ
Πέραν
από τα οφέλη που αποκομίζουν οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι από το
σύστημα φωτοφραχτών, σε ότι αφορά την παραγωγή τους (εδαφοπροστασία,
φυτοπροστασία, επικονίαση, ωφέλιμη υγρασία, απορρύπανση αέρα, βοσκήσιμη
ύλη, ασφάλεια κοπαδιών, κλπ), τα οικονομικά οφέλη μπορούν να επεκταθούν
και να αποδειχθούν ευεργετικά και για τους παραγωγούς των απαιτούμενων
“φυτών φυτοφράχτη” στα φυτώρια της κάθε περιοχής και της χώρας (θα
υπάρχει ζήτηση για μεγάλους αριθμούς φυτών, πιθανώς για πολλά τα οποία
δεν παράγονται σήμερα από τους φυτωριούχους, αλλά μελλοντικά θα είναι
εξαιρετικά χρήσιμα).</π>
Στους συνδέσμους που παραθέτω στην παράγραφο (3) παραπάνω, γίνεται αναφορά σε μεγάλο αριθμό φυτικών ειδών κατάλληλων για την δημιουργία “οικοσυστημάτων φυτοφράχτη στη χώρα μας σε πεδινές, ημιορεινές και ορεινές περιοχές, αν και στις ορεινές τοποθεσίες τα δασικά οικοσυστήματα (προεκτάσεις και εποικισμοί υπάρχουσας δασικής βλάστησης) περιμετρικά των αγρών και διαχωριστικά των ιδιοκτησιών, είναι πλούσια σε βοτανικά είδη ενδημικά και συχνά καρποφόρα για φρούτα του δάσους. Η δασική βλάστηση έχει παρατηρηθεί να εποικίζει παλιά αγροκτήματα σε περιοχές (κοντά σε δάση) όπου η αγροτική δραστηριότητα δεν υφίσταται πλέον.
Στη χώρα μας τα αγροτοπία ποικίλουν ως προς τους φυτοφράχτες. Υπάρχουν περιοχές όπου απαντώνται συχνά, συντηρούνται στο μέτρο που το επιτρέπει η διαθεσιμότητα εργατικού δυναμικού, γεωργικού εξοπλισμού κλπ, αλλά υπάρχουν και περιοχές όπως ο Θεσσαλικός κάμπος, ο κάμπος των Σερρών και άλλα εδάφη εκτατικών αλλά και εντατικών καλλιεργειών στη χώρα (με βαμβάκια, σιτηρά, καλαμπόκια, κ. ά.) όπου για πολλά τετραγωνικά χιλιόμετρα παρατηρείται πλήρης έλλειψη φυτοφραχτών, δενδρωδών ή θαμνώνων, ακόμη και μεμονωμένων διάσπαρτων δέντρων… (άδενδρα τοπία). Εξαίρεση αποτελούν οι παραποτάμιες και οι ύφυγρες λωρίδες γης όπου έχουμε ανάπτυξη παραποτάμιας φυσικής βλάστησης η οποία τα τελευταία χρόνια και αυτή δέχεται επίθεση από εκχερσώσεις οι οποίες συχνά συμβαίνουν χωρίς καμία σκέψη και χωρίς λόγο (π.χ. Πηνειός στον Θεσσαλικό κάμπο).
Περιοχή Αιτωλοακαρνανίας (Καλύβια, Δυτ. Αγρινίου) με σχετικά αναπτυγμένους φυτοφράχτες στα αγροκτήματα (Google).
Μην ξεχνάμε ότι οι φυτοφράχτες διευκολύνουν τις αγροτικές πρακτικές σε ότι αφορά την φυτοπροστασία (μειώνοντας τα αγροχημικά) και εξυπηρετούν καλύτερα τον διαχωρισμό της γης που διατίθεται για βιολογικές γεωργικής πρακτικές και παραγωγές. Οι βιολογικές καλλιέργειες απαιτούν τοποθεσίες όπου διασφαλίζεται μια σχετική απομόνωση από τις γειτονικές καλλιέργειες συμβατικής γεωργίας ή ασυμβίβαστων χρήσεων γης.
Πέραν όμως της ύπαρξης κάποιων φυτοφραχτών, ένας σχεδιασμός (Αρχιτεκτονικής του Τοπίου/Αγροτοπίου) κατά περιοχή (ίσως κατά Δημοτική γεωγραφική περιοχή και αρμοδιότητα), στο πλαίσιο ενός Χωροταξικού Σχεδίου για τη χώρα και την Ελληνική Γεωργία, θα μπορούσε να περιλαμβάνει επεμβάσεις, τέτοιες που θα επιτρέπουν την δημιουργία ανάμεικτων γραμμικών συνθέσεων με δασικά είδη, με καρποφόρα και πολλά καλλωπιστικά, ή φυτείες πολλαπλής χρήσης (καρποφορίας, ανθοφορίας & μελισσοκομικά, αντιπυρικά, περιβαλλοντικού οφέλους με βελτίωση εδάφους, ανεμοφράχτες, βελτίωσης μικροκλίματος, κλπ).. Η ανάπτυξη τέτοιων οικοσυστημάτων δεν απαιτεί εντατική και δαπανηρή συντήρηση, παρά μόνο προστασία και περιοδικό έλεγχο.
Στα πλαίσια μιας Εθνικής Αγροτικής Πολιτικής όπου θα μπορούν να δίνονται απαντήσεις σε ζητήματα “Γεωργικής Πρακτικής” με Περιβαλλοντική διάσταση και για το συγκεκριμένο ζήτημα των φυτοφραχτών κατά τις επιταγές των ΚΑΠ, τα οφέλη για το περιβάλλον της Ελληνικής Υπαίθρου και την Εθνική Οικονομία κρίνονται ανυπολόγιστου ύψους.
Εάν ρίξει κανείς μια ματιά στα αγροτοπία άλλων χωρών, εύκολα θα αντιληφθεί ότι αυτά που λέμε εδώ γι΄αυτές τις αγροτικές οικονομίες αποτελούν πλέον “πεπραγμένα της αγροτικής τους ιστορίας”.
Ένα ενδιαφέρον σύγγραμμα για τους “Ευρωπαϊκούς Φυτοφράχτες” σε αγροτικά τοπία, με ιστορικά στοιχεία στον σύνδεσμο: https://www.nhbs.com/europes-field-boundaries-2-volume…
Σταμάτης Σεκλιζιώτης
* Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο facebook στη προσωπική σελίδα του κ. Σεκλιζιώτη.
Η καταστροφή των φυτοφρακτών τον 20ό αιώνα
Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οι εθνικές κυβερνήσεις ενθάρρυναν την αφαίρεση τωνφυτοφρακτών ώστε να αυξηθεί η επισιτιστική αυτάρκεια και να καταστεί δυνατή η χρήση των γεωργικών μηχανημάτων που δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσουν ελιγμούς σε μικρούς αγρούς.
Λόγω της προσφοράς οικονομικών κινήτρων, η καταστροφή των θαμνοστοιχιών ήταν εκτεταμένη.
Η καταστροφή τους αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στη μείωση της βιοποικιλότητας των γεωργικών εκτάσεων.
Τα στοιχεία που παραθέτει η έκθεση του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου Ενδεικτικά είναι αποκαλυπτικά:
- στη Γαλλία, το 70% περίπου των φυτοφρακτών καταστράφηκαν μεταξύ 1945 και 1983
- στο Βέλγιο, το ποσοστό των φυτοφρακτών που καταστράφηκαν σε ορισμένες περιοχές κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα φθάνει έως και το 75%
- στις Κάτω Χώρες, το αντίστοιχο ποσοστό κυμάνθηκε από 30% έως 50 %την περίοδο 1960-1994
- στην Ιταλία, στην περιοχή του Πάδου, έχει εξαφανιστεί έως και το 90 %των φυτοφρακτών
- στις ιρλανδικές περιφέρειες έχει εκριζωθεί το 15-30% τωνφυτοφρακτών.
Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο συστήνει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή να βελτιώσει τον σχεδιασμό της επόμενης στρατηγικής της για τη βιοποικιλότητα, να αυξήσει τη συμβολή στη βιοποικιλότητα των άμεσων ενισχύσεων και των δράσεων για την αγροτική ανάπτυξη, να παρακολουθήσει επακριβέστερα τις δαπάνες που σχετίζονται με τη βιοποικιλότητα και να καταρτίσει αξιόπιστους δείκτες κατάλληλους για την παρακολούθηση της εξέλιξης της βιοποικιλότητας των γεωργικών εκτάσεων.
https://www.ellinikigeorgia.gr/i-katastrofi-ton-futofrakton-ton-20o-aiona/
Φυτοφράχτες
Όταν πήγαμε (2002) να ζήσουμε στο Μεσοχώρι Παρανεστίου Δράμας ένα πράγμα που μας άρεσε πολύ ήταν οι φυτοφράχτες που υπήρχαν ανάμεσα στα χωράφια.
Αρκετά χωράφια ήταν εγκαταλειμμένα από χρόνια, κάποια καλλιεργούνταν από ηλικιωμένους και έτσι αναπτύχθηκαν ανάμεσα στα χωράφια πολύ ωραίοι φυτοφράχτες.
Η Γη του Πελίτι αποτελείτε από αρκετά μικρά χωράφια που συνενώσανε σε ένα και όλα αυτά χωρίζονται μεταξύ τους από υπέροχους φυτοφράχτες. Η φωτογραφία είναι από φυτοφράχτη με φουντουκιές στο Πελίτι.
Παλιά στην περιοχή καλλιεργούσαν φουντούκια που για διάφορους λόγους εγκαταλειφτήκαν και έμειναν μόνο ανάμεσα στα σύνορα των χωραφιών.
Στην πορεία των χρόνων είδαμε υπέροχους φυτοφράχτες να καταστρέφονται για να συνενωθούν χωράφια. Αλλάζοντας την αισθητική του χώρου.
Τα πλεονεκτήματα από τους φυτοφράχτες.
Με τους φυτοφράχτες μπορούμε:
να ορίσουμε τα σύνορα των χωραφιών ή του κήπου μας.
αυξάνουμε την αισθητική του χώρου.
αυξάνουμε την βιοποικιλότητα του κτήματος ή του κήπου.
δίνουμε τη δυνατότητα να φωλιάζουν ζώα, έντομα, να βρίσκουν καταφύγιο φυτά που δεν χρησιμοποιούμε στις καλλιέργειες μας. Έχουμε βρει πολύ ωραία μανιτάρια και ορχιδέες ανάμεσα στους φυτοφράκτες στο Πελίτι.
προστατεύουμε την ιδιωτικότητα μας.
προστατεύουν το κτήμα από σκόνη καυσαέρια, θόρυβο και δυνατούς ανέμου.
Προστατεύουμε το κτήμα από απρόσκλητους επισκέπτες αν βάλουμε φυτά με αγκάθια.
οι φυτοφράχτες αυξάνουν την οργανική ουσία.
Επιλογή των φυτών.
Η επιλογή των φυτών που θα βάλουμε στους φυτοφράκτες μας εξαρτάται:
από την περιοχή που είμαστε, θερμοκρασία, αέρας κ.α
από την έκταση του χώρου που έχουμε.
Τέλος θα πρέπει να δούμε, πια ανάγκη θέλουμε να εξυπηρετήσουμε π.χ να ταΐσουμε τα πουλιά, να κόψουμε την πρόσβαση σε ζώα, να προσελκύσουμε έντομα, κ.α.
https://peliti.gr/fytofrachtes/
